W labiryncie teatru

W Teatrze Miejskim w Krakowie w „Fifi” wystąpili znani aktorzy, m.in. Irena Solska w roli tytułowej, Ludwik Solski, Aleksander Zelwerowicz, Józef Węgrzyn. Współpraca z wybitnymi aktorami miała się wkrótce stać znakiem rozpoznawczym własnego teatru Szyfmana – Teatru Polskiego w Warszawie.

Po przeniesieniu się do Warszawy świetnie wykształcony i utalentowany Szyfman nawiązał liczne kontakty z rodami ziemiańskimi, przemysłowcami i finansistami, przekonując ich do idei wybudowania nowego teatru. Jednocześnie pozyskiwał do współpracy najlepszych fachowców – nie tylko do zespołu aktorskiego. Wiedział, że nowy teatr wymaga nowoczesnej oprawy scenograficznej, a do jej zaprojektowania i wykonania potrzebni są najwyższej klasy artyści i rzemieślnicy.

Nowoczesny budynek Teatru Polskiego z pierwszą na ziemiach polskich sceną obrotową powstał w dziewięć miesięcy (!), między kwietniem 1912 a styczniem 1913 roku.

Teatr Polski rozpoczął swoją działalność 29 stycznia 1913 roku premierą „Irydiona” Zygmunta Krasińskiego w reżyserii Arnolda Szyfmana.

Irydion - utworzona przez Zygmunta Krasińskiego męska forma imienia Iryda (Iris), bogini z mitologii greckiej, łączącej tęczą świat ludzi i bogów.

W stulecie premiery „Irydiona” w 2013 roku Teatr Polski wystawił go ponownie. Zdaniem Andrzeja Seweryna - twórcy tej inscenizacji podstawowe i aktualne pytanie, jakie niesie „Irydion” to:

Czy się mścić?

Po sukcesie „Irydiona”, w latach 1913 -1915 Szyfman wyreżyserował jeszcze dzieła Arnolda Bennetta, George’a Bernarda Shawa, Edwarda Knoblaucha i Tadeusza Rittnera.

Od Teatru Polskiego w Warszawie do Teatru Polskiego w Moskwie

Jako poddany austriacki, pochodzący z kraju będącego w stanie wojny z Rosją, został w 1915 roku wywieziony w głąb Imperium Rosyjskiego. W Moskwie poznał wybitnego reformatora teatru Konstantego Stanisławskiego, kierującego słynnym Teatrem Artystycznym (MChT).

W 1916 roku w sali Teatru Kameralnego w Moskwie, którym kierował krytyczny wobec Stanisławskiego Aleksander Tairow, Teatr Polski Szyfmana przygotował siedem premier i dwa wieczory artystyczne, między innymi „Zemstę”, „Wesele”, „Fantazego” i „Lillę Wenedę”.

Postaci Szyfmana poświęcony jest zbudowany z wypowiedzi znających go artystów, pisarzy i dziennikarzy „Arnold szalony” autorstwa Janusza Majcherka.

W okresie międzywojennym Szyfman zajmował się również reżyserią, choć w coraz większym stopniu pochłaniało go kierowanie teatrem.

W latach 1934-1936 zarządzał aż pięcioma warszawskimi teatrami, połączonymi poprzez Towarzystwo Krzewienia Kultury Teatralnej.

Ostatnie przedstawienie przed sześcioletnią okupacyjną przerwą - „Genewę” G.B. Shawa w reżyserii Zbigniewa Ziembińskiego - Teatr Polski zaprezentował 3 września 1939 roku. Napisana zaledwie rok wcześniej sztuka miała światową premierę w Warszawie. Autorem przekładu był, mieszkający wówczas w Londynie, Florian Sobieniowski, dzięki któremu Szyfman był w kontakcie nie tylko z Shawem, ale też innymi autorami irlandzkimi i angielskimi.

Po półrocznym uwięzieniu Szyfman ukrywał się do końca wojny, używając nazwisk Adam Spławski i Adam Sławiński. W lipcu 1942 roku zaczął pisać pamiętnik zawierający opisy jego przeżyć okupacyjnych.

Na życiu Szyfmana piętno odcisnęły aż cztery kobiety: dwie siostry, z którymi był niezwykle zżyty i dwie żony – Maria Przybyłko-Potocka i Maria Broniewska.

Z pierwszą towarzyszką życia i największą miłością – Marią Przybyłko-Potocką, której przed laty obiecał wybudowanie Teatru Polskiego, rozdzieliła go wojna. Maria została w Warszawie, Szyfman musiał ukrywać się z dala od stolicy, w stałym niepokoju o jej życie. Latem 1944 roku otrzymał wiadomość o śmierci ukochanej. Maria zginęła od wybuchu bomby i została pochowana w zbiorowej mogile w Parku Dreszera, wraz z żołnierkami i żołnierzami powstańczego oddziału „Baszta”. Szyfmanowi udało się to ustalić dopiero w maju 1946 roku. Doprowadził do ekshumacji i zorganizował powtórny, uroczysty pogrzeb Marii na Powązkach, w którym uczestniczyli pracownicy teatru, przedstawiciele władz i tłum warszawiaków.

W styczniu 1945 roku Szyfman pojawił się w Krakowie, po trzydziestu dwóch miesiącach ukrywania się w majątku Morstinów w Pławowicach i niemal natychmiast, z właściwą sobie pasją i poświęceniem, podjął starania o powrót do Teatru Polskiego. W marcu 1945, w porozumieniu z Biurem Odbudowy Stolicy, rozpoczął remont gmachu oraz poszukiwania teatralnego majątku – ukrytego przez zaufanych ludzi, ale też rozgrabionego przez okupantów po powstaniu warszawskim. Ściągnął do Warszawy dawnych i nowych współpracowników. Teatr Polski – upaństwowiony, ale nadal pod dyrekcją Szyfmana – pierwszą powojenną premierę dał w styczniu 1946 roku.

Po wojnie był dwukrotnie dyrektorem Teatru Polskiego (w latach 1945-1949 i 1955-1957). Zajmował się także pracą artystyczną, reżyserując w nim kolejne przedstawienia.

Głównym dziełem Szyfmana w okresie powojennym była odbudowa ze zniszczeń wojennych dwóch największych warszawskich teatrów: Polskiego, ale też Wielkiego.

W lutym 1950 roku Szyfman został powołany na stanowisko pełnomocnika Ministra Kultury i Sztuki do spraw odbudowy Teatru Wielkiego, a od 1 marca objął dyrekcję przedsiębiorstwa pod nazwą Teatr Wielki Opery i Baletu w Budowie. Gdy po piętnastu latach zmagań, 19 listopada 1965 roku, otwarto Teatr Wielki, podczas uroczystości inauguracyjnych zepchnięto w cień osobę i zasługi Arnolda Szyfmana. Odszedł na emeryturę rozgoryczony – 31 stycznia 1966 roku – niemal równo pięćdziesiąt lata po otwarciu Teatru Polskiego, który był największym dziełem jego życia.

Jego bardzo wysoka pozycja w życiu publicznym i artystycznym Polski została ugruntowana. Miał też ożywione i stałe kontakty z twórcami kultury światowej.

Ostatni tydzień miałem bardzo ciężki, bo spadła na mnie cała reprezentacyjna część gościny teatru w Stratfordzie. Nie tylko poznaliśmy się, lecz i zaprzyjaźniliśmy z Olivierem i jego żoną. Złożyli mi drugiego dnia po przyjeździe wizytę w dyrekcji teatru, gdzie przyjąłem ich gorącym przemówieniem i dobrymi napitkami. Zaś po trzecim przedstawieniu byli u nas w domu na kolacji wraz z Peter Brookiem, znakomitym reżyserem. Ludzie czarujący. Przez 6 dni ich pobytu w Warszawie nie chodziliśmy spać przed 2-3 nad ranem, a oni chodzili spać koło 5-tej nad ranem. 

Jednocześnie zachował niezależność sądów, miał odwagę wypowiedzieć się krytycznie zarówno o twórczości Szekspira („Król Lear”) jak i - chwaląc inscenizację ”Tytusa Andronikusa” - o innym dziele rodzącej się gwiazdy europejskiego teatru Petera Brooka (szekspirowska „Burza”).

Ta niezależność była z pewnością jedną z przyczyn marginalizowania go w ostatnich latach życia.

Od 2013 roku Teatr Polski w Warszawie nosi imię Arnolda Szyfmana.